جایگاه واهمیت هجرت و مهاجر
اسلام دین تکاپو وتلاش است. سستی وزبونی، سکوت و درجازدن، خاموشی و فرومایگی دربرابر هرگونه بی عدالتی وستم، گناهی است نابخشودنی؛ آنچه باید عملی شود دستورات الهی است وبس.
در نظام جامع تربیت دینی، برای آن که مومنان هیچ وقت به بن بست نرسند و در تنگناهای اجتماعی قرار نگیرند و تحت تسلط مخالفان و معاندان درنیایند و داشته های ارزشمند اعتقادی خویش را از کف ندهند و بتوانند آزادانه خدای خویش را بندگی کنند، راه و روشی پایه گذاری شده است که از آن به هجرت یاد می شود. هجرت یکی از دستورات سازنده اسلام است که نه تنها در آغاز اسلام با هجرت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) اساسي ترين نقش را در پيروزى حكومت اسلامى ايفا كرد، بلكه در هر زمان ديگر نيز از اهميت فوق العادهاى برخوردار است كه از يك سو مؤمنان را از تسليم در برابر فشار و خفقان محيط بازمىدارد، و از سويى ديگر عامل صدور اسلام به نقاط مختلف جهان است. در حقیقت هجرت روشی است برای تربیت و خودسازی انسان، هنگامی که بسترهای تربیتی جامعه آماده نیست و تغییر شرایط و تحول در اوضاع و شرایط حاکم، از توان او خارج است. با این طرح مومنان در راه رسیدن به اهداف خود هیچ گاه به بن بست نمی رسند و در طرح و نقشه دشمن جای نمی گیرند. علاوه بر این نوعی مبارزه وابراز بیزاری و برائت به شمار می رود. بنابراین با امکان مهاجرت برای مومنان ،بهانه نامناسب بودن فضای معنوی در جامعه و حاکمیت جریان طاغوت به عنوان مانعی برای رشد و تعالی اخلاقی و تربیتی پذیرفته نیست.
قرآن کریم در آیه ۹۷ سوره نساء اهمیت و لزوم هجرت را چنین بیان می فرماید: به هنگام قبض روح ظالمان و مشركان، فرشتگان قبض روح مىپرسند شما در چه حال بوديد؟ در جواب مىگويند: ما مستضعف بوديم و در سرزمين خود تحت فشار، ولى فرشتگان به آنها پاسخ مىدهند مگر سرزمين الهى پهناور نبود؟ چرا مهاجرت نكرديد؟ جايگاهشان جهنم است و چه جايگاه بدى است. « إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِيها فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِيراً».
از این آیه می توان فهمید که مسلمان هیچ گاه نباید تسلیم شرایط و اوضاع نامناسب با اهداف الهی خویش شود و باید محل اقامت خویش راجایی برگزیندکه بتواند درآن جا پرچم دین را برافرازد و در صورت امکان چنین مهاجرتی ، درآخرت هیچ بهانه ای از او در پيشگاه خدا پذیرفته نیست.
در تبیین اهمیت هجرت در دین اسلام به نکاتی چند اشاره می کنیم:
هجرت عامل گسترش اسلام
بررسى تاريخ اسلام نشان مىدهد كه موضوع هجرت و جهاد دو عامل مهم و اصيل در پيروزى اسلام در برابر دشمنان بوده است، اگر هجرت نبود، اسلام در محيط خفقانآور مكه از ميان مىرفت، و اگر جهاد نبود اسلام هيچ گاه رشد و نمو نمىكرد.
هجرت، اسلام را از شكل منطقهاى بيرون آورد و در شكل جهانى قرار داد. هم اكنون براى نجات اسلام از بنبست ها و شكستن موانع مختلفى كه دشمنان از هر سو در برابر آن ايجاد كردهاند راهى جز احياى اصل هجرت وجهاد نيست، هجرت صدای مسلمانان را بگوش جهانيان مي رساند و دل هاى آماده و نيروهاى سازنده و اقوامى را كه تشنه حق و عدالتند در اختيار آنها مىگذارد و جهاد به آنها حركت و حيات مىبخشد و مخالفان لجوجى را كه جز منطق زور بگوششان فرو نمىرود از سر راه خود بر ميدارد.
به دلیل اهميت و نقش هجرت در زندگى و تاريخ مسلمانان، مقام مهاجران در اسلام مقام فوق العاده ارزشمندی است، که هم خود پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و هم مسلمانان بعدی، همگى براى آنها احترام خاصى قائل بودند، چرا كه آنها به تمام زندگى خويش، براى گسترش دعوت اسلام، پشت پا زدند، بعضى جان خود را به خطر انداختند، و بعضى مانند صهيب از همه اموال خود چشم پوشيدند وحتی خود را در اين معامله نيز برنده مىدانستند.
اگر فداكارى آن مهاجران در آن روزها نبود، محيط خفقان بار مكه و عناصر شيطانى كه بر آن حكومت مىكردند هرگز اجازه نمىدادند صداى اسلام به گوش كسى برسد و اين صدا را براى هميشه در گلوى مؤمنان خفه مىكردند، اما آنها با اين جهش حساب شده، نه تنها مكه را زير سيطره خود درآوردند، بلكه صداى اسلام را به گوش جهانيان رساندند و اين سنتى است براى همه مسلمانان، در چنين شرائطى، و در همه تاريخ. [۱]
هجرت مبدأ تاریخ اسلام
هر قوم و ملتى براى خود مبدأ تاريخى دارند. در اسلام با اينكه حوادث مهم فراوانى مانند ولادت و رحلت پيامبر اسلام (صلی الله علیه واله وسلم)، بعثت او، فتح مكه و … وجود داشته است، تنها زمان هجرت رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) به عنوان مبدأ تاريخ انتخاب شده است. از آنجا که هجرت يك حركت انتخابي با اختیار مسلمانان و براي هدف مقدسی بوده است مبدأ تاریخ مسلمین شمرده شده است، و اين از افتخارات مسلمانان است. روزی اصحاب بحثی در مورد مبدأ تاریخ اسلام داشتند و پیشنهادهایی مثل تولد پیامبر و بعثت و… مطرح گردید از این میان نظر امیرالمؤمنین (علیه السلام) که هجرت بود مورد قبول واقع شد. [۲]
هجرت درخشندهترين برنامهاى بود كه دراسلام پياده شد، و سر آغاز فصل نوينى از تاريخ اسلام گشت زیرا مسلمانان تا در مكه بودند و دوران آموزش خود را مىديدند، در ظاهر هيچ گونه قدرت اجتماعى و سياسى نداشتند. اما پس از هجرت بلافاصله دولت اسلامى تشكيل شد، و با سرعت فراوانى در همه زمينهها پيشرفت كرد، و اگر مسلمانان به فرمان پيغمبر (صلی الله علیه واله و سلم) دست به چنين هجرتى نمىزدند، نه تنها اسلام از محيط مكه فراتر نمىرفت، بلكه ممكن بود در همان جا دفن و فراموششود.[۳]
هجرت وظیفه ای عمومی و همیشگی
هجرت يك قانون اختصاصى مربوط به مؤمنان مكه نيست، و شان نزول آیات هجرت مفهوم وسيع و گسترده آن را كه هماهنگ با ديگر آيات قرآن است محدود نمىكند، به اين ترتيب در هر عصر و زمان، و در هر محيط و مكانی که آزادى به طور كامل از مسلمانان سلب شود و ماندن در آنجا نتيجهاى جز ذلت و زبونى و دور ماندن از برنامههاى الهى نداشته باشد، وظيفه مسلمانان مهاجرت به مناطقى است كه بتوانند آزادى مطلق يا آزادى نسبى را به دست آورند.
هجرت در اسلام مانند جهاد، یک حکم نسخ نشدنی و رکنی از ارکان اسلام و حکمی همیشه زنده است، یعنی همیشه ممکن است شرایطی پیش بیاید که وظیفه یک مسلمان هجرت باشد.[۴] زیرا هدف آفرينش انسان بندگى خدا است، و هر گاه اين هدف اساسى محقق نشود راهى جز هجرت نيست چرا که زمين خدا وسيع است، و بايد به نقطه ديگرى قدم نهاد، و هرگز در چنين مواردى نباید اسير مفاهيمى همچون قبيله و قوم، وطن، و خانه و كاشانه شد. امير مؤمنان على (علیه السلام) مىفرمايد: «ليس بلدٌ بأَحَقَّ بك مٍن بلدٍ، خَيرُ البِلادِ ما حَمَلَكَ»[۵]
هيچ شهرى براى تو شايستهتر از شهر ديگرى نيست، بهترين شهرها شهرى است كه تو را پذيرا گردد و وسائل پيشرفت تو را فراهم سازد. بنابراین هرگاه شرایط اقتضاء کند قانون هجرت به قوت خود باقى است و تا آن روز كه اسلام سراسر جهان را فرا بگيرد بر قرار خواهد بود. [۶]
فضیلت هجرت
فضیلت مسأله هجرت در آیات و روایات نشان دهنده جایگاه با ارزش این مقوله در رشد و تعالی فردی مسلمانان و تعالی اسلام است، تعالیم روحبخش اسلام فقط به جنبه ظاهری مسائل نمی پردازد و جنبه باطنی را نیز لحاظ می نماید در مورد هجرت که در لسان آیات و روایات در نزد مفسران به دو نوع جسمی و روحی تقسیم می شود از این رو هر قدر در دین مبین اسلام کمالات معنوی اهمیت دارد و به آن توصیه شده است به هجرت نیز که در واقع خروج از انانیت و به مبارزه با نفس و خروج از هرچه بدی است اهمیت داده شده است.
هجرت در راه خدا از دیدگاه قرآن و روایات فضیلت و اجر بسیار زیادی دارد در این جا به یک روایت از حضرت رسول (صلی الله علیه واله) بسنده می کنیم که فرمودند: «مَن فَرَّ بِدينِهِ مِن أرضٍ الى أرضٍ و إن كان شَبرا مِن الارضِ استَوجَبَ الجنَّة و كان رفيقَ ابراهيم و محمد (صلی الله علیه واله)»[۷] كسي كه براى حفظ دينش از زمينى به زمين ديگری فرار كند اگرچه به مقدار يك وجب باشد بهشت بر او واجب مي گردد و رفيق ابراهيم و محمد (صلی الله علیه واله) مي باشد.
در آیه ۱۰۰ سوره نساء « وَ مَن يهَُاجِرْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ يجَِدْ فىِ الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَ سَعَةً وَ مَن يخَْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلىَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ المَْوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلىَ اللَّهِ وَ كاَنَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا » خداوند اجر مهاجر فی سبیل الله را مستقیما به خود نسبت می دهد که نشانگر عظمت آن است.
امام سجاد(عليه السلام) براي مهاجرين چنين دعا مي فرمايند: «بارالها! پيروان همه انبيا… و به خصوص اصحاب رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) را به ابلاغ سلام خودت مفتخر كن و تمام آنان را به آمرزش و رضايت خودت مخصوص گردان… آنان كه براي رفعت بخشيدن به كلام رسول مكرم اسلام از همسران و فرزندان خود دوري و هجرت كردند و با پدران و فرزندان مشرك خود جنگيدند… و هنگامي كه اسلام آوردند، قبائل و عشائرشان دست از آنها كشيده و دوري جستند… خداوندا! از آنان تشكر كن كه در راه تو از اقوام و آب و خاك خود هجرت كردند و زندگي واسع و مرفه خود را ترك كرده به مضيقه و تنگي تن دادند… .»[۸]
تشویق خداوند به هجرت
یکی از مطالب مهمی که از بررسی آیات و روایات مربوط به بحث هجرت بدست می آید تشویق و ترغیب خداوند نسبت به مسأله سرنوشت ساز هجرت است. که این امر از طریق بیان پاداش های فراوانی که برای مهاجرین در نظر گرفته شده و در طرف مقابل تنبیه هایی که برای گروه سهل انگار در این امر بیان شده است. خداوند در قرآن مسلمانان را به سه گروه تقسیم می کند؛ گروه مهاجرین در راه خدا، گروه انصار که مهاجرین را به گرمی در میان خود پذیرفتند و از آنها حمایت کردند که به تصریح قرآن محبت، بلندنظرى و ايثار سه ويژگى پر افتخار آنهاست[۹]. و گروهی که هجرت نکردند؛ که اگر به علت استضعاف بوده مستحق عذاب و عقوبت نیستند و خداوند آنها را به عفو و بخشش خود امید داده است. و اگر به دلیل کوتاهی و سهل انگاری در اطاعت فرمان الهی باشد، جهنم پایان راه آنهاست.
تفسیر شریف المیزان این مسأله را این گونه بيان نموده است: «خداوند پاداش هر يك از اين گروه ها را به نحوى كه سازگار با حال آنان باشد بيان نموده، تا موعظتى و هشدارى و سپس ترغيب به هجرتى براى آنان باشد، تا هر چه زودتر و با عزمى جزمتر دار شرك را ترك نموده، به دار ايمان مهاجرت كنند، و در آنجا اجتماعى تشكيل داده نيروى مجتمع اسلامى را تقويت نمايند، و نيز ترغيبى باشد به اتحاد و تعاون در احسان و تقوا، و اعلاى كلمه حق، و برافراشته كردن پرچم توحيد و علوم دينى».[۱۰]
اكبري- استاد حوزه
پي نوشت ها:
- مکارم شیرازی، ناصر، و دیگران، تفسير نمونه، ج۱۱، ص ۲۳۸.
- نرم افزار توشه تبلیغ، فیش های تحقیقاتی حجت الاسلام قرائتی، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
- تفسير نمونه، ج۴، ص ۹۲
- مطهری ، مرتضی، گفتارهای معنوی ،ص۲۶۰
- نهج البلاغه، کلمات قصار شماره ۴۴۲.
- تفسير نمونه، ج۱۶، ص ۳۲۸
- امین اصفهانی، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسير قرآن، ج۴، ص ۱۴۱.
- صحيفه سجاديه، دعاي چهارم.
- تفسيرنمونه ج۲۳، ص ۵۱۸. «يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِم وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلىأَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» سوره حشرآیه۹.
- طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر الميزان، ترجمه سیدمحمد باقر موسوی همدانی، ج۵، ص ۸۵.