نقش وقف در توسعه ارزشهای معنوی
وقف يکي از برترين و پردوامترين مظاهر احسان و نيکوکاري به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظيم امور فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. ميتوان به جرأت ادعا کرد که اگر اوقاف در مسير صحيح به راه انداخته شود و واقفان به راه معقول و درستي هدايت شوند بسياري از مشکلات جامعه حل ميشود. به عبارت ديگر، کارنامهي درخشان وقف اين نويد را به ما ميدهد که از طريق گسترش موقوفات و هدايت آنها ميتوان اکثر نيازها و ضروريات جامعه را تأمين کرد و سنگيني اين امر را از بيتالمال مسلمين برداشت يا لااقل از فشار آنها بر بودجهي کل کشور کاست.
با توجه به کارکردهاي مثبت وقف در جامعه ضروري است که از طريق تدوين يک سياست اصولي و برنامهريزي شده از سوي دولت به منظور شکوفايي فرهنگ وقف در جامعه، زمينههاي احياي اين سنت حسنه و نبوي را فراهم آورد. اين امر مستلزم تلاش همهي دستگاههاي اجرايي کشور است. از همه مهمتر، عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو ميتواند در گرايش و سوقدهي مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و به تدريج فرهنگ وقف در جامعه حاکم گردد.
وقف از افتخارات دين اسلام است و به طور غيرمستقيم در قرآن و به طور مستقيم در سيرهي پيامبر (صلوات الله علیه) و ائمه (علیهم السلام) به آن توجه فراوان شده است. از نظر اسلام وقف راهگشايي براي رفع محروميتهاي مادي و معنوي جامعه و يادگار جاودانهاي از کرامت انسان به پيشگاه بشريت و پيوند با آفريدگار متعال است. هر چند در هيچ يک از آيات قرآن صريحا به وقف اشاره نشده است اما، علماي اسلام از کليت برخي مفاهيم اخلاقي که در قرآن ذکر شده است چنين نتيجه ميگيرند که وقف مورد تأييد قرآن است. قرآن در توسعهي فرهنگ وقف در جامعهي اسلامي تأثير محتوايي و موضوعي داشته است. ذکر آيهي (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه ان الله سميع عليم) در وقفنامهها نشانهي تأثير قرآن در گسترش فرهنگ در جامعهي اسلامي است. همچنين رفتار و شيوهي پيامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومين (علیهم السلام) به صورت قول يا فعل در رواج و گسترش وقف از اهميت ويژهاي برخوردار است. به موجب تأکيدي که آن بزرگواران به مسألهي وقف داشتند مسلمانان بخشي از امکانات مالي خود را وقف کردند. عمل آنها به وقف نيز بر رفتار مسلمانان تأثير گذاشت. .
فلسفه تأسيس و ترويج نهاد وقف در اسلام
فلسفه تأسيس و ترويج نهاد وقف در اسلام پر کردن خل‍أها و برطرف کردن نيازهاي فرهنگي اجتماعي و اقتصادي در جامعه اسلامي است. از صدر اسلام تا کنون به دنبال بروز مشکلي در زندگي اجتماعي و اقتصادي،انسانهاي خيّر و نيکوکار با ايجاد موقوفات و قرار دادن درآمدهاي آن در جهت رفع مشکل اقدام نموده اند. با مروري بر اسناد وقف و تاريخچه اوقاف ملاحظه مي شود واقفين با دور انديشي و بلند نظري وصف ناپذيري حتي براي رفع نيازهاي به ظاهر کوچک و کم اهميت اقدام به وقف نموده اند که مطالعه آن موجبات شگفتي و تحسين هر خواننده اي را فراهم مي سازد. براي مثال ابن بطوطه حکايت مي کند که «روزي از کوچه اي در دمشق مي گذشتم، غلام بچه اي را ديدم که از دست او قدحي چيني بر زمين افتاده و شکسته بود و مردم به گرد او جمع شده بودند. يکي از آن ميان به پسرک گفت خرده هاي قدح را برگير و نزد متولي اوقاف ظروف ببر. غلام بچه پاره هاي شکسته را جمع کرد و با آن مرد نزد متولي رفت و آن خرده هاي ظرف را به وي نشان داد و او از درآمد موقوفه مخصوص اين کار پولي برابر قدح به آن پسر داد تا قدحي مانند قدح شکسته خريده، از مضروب شدن و دشنام شنيدن از خواجه و بانوي خود رهايي يابد»( شهابي، علي اکبر،تاريخچه وقف در اسلام ،۱۳۴۳،ص۱۱۲)
نقش وقف در توسعه ارزش هاي الهي و معنوي
یکی از مهمترين جنبه و اساسي ترين بعد در بحث وقف و نقش وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي، نقش وقف در تکامل و توسعه ارزش هاي الهي و معنوي است.رشد ارزش هاي مادي و معنوي در يک جامعه به مثابه رشد، توسعه فرهنگ آن جامعه تلقي مي شود و زوال ارزش هاي مادي و معنوي در يک جامعه به مثابه زوال فرهنگ و تمدن آن جامعه، ارزيابي مي گردد. مهمترين نقشي که وقف در توسعه فرهنگ و تمدن ايفاء مي کند توسعه اي معنوي جامعه است. توسعه ي معنوي جامعه بدين مفهوم است که جامعه در بعد الهي، ديني و ارزش هاي معنوي خويش بيشتر از ابعاد مادي رشد مي کند؛ زيرا اگر وقف را از ديدگاه انساني و معنوي آن نگاه کنيم، وقف، عبارت است از به خدمت گرفتن ارزش ها و امکانات مادي به نفع ارزش هاي معنوي، به عبارت ديگر جامعه زماني از لحاظ معنوي بيشتر رشد مي کند که ارزش هاي مادي و امکانات مادي اش در خدمت امکانات و ارزش هاي معنوي اش باشد. و در عوض ارزش هاي معنوي زماني در يک جامعه مي ميرد که ارزش هاي معنوي در خدمت امکانات و ارزش هاي مادي بوده و توانمندي هاي انساني، الهي و معنوي جامعه قرباني اهداف مادي، غير انساني و غير الهي گردد. روي همين جهت است که ابتذال، پوچيگري، و انکاري، فرهنگ مصرف، ماديت و بي ديني در جامعه اي رشد پيدا مي کند و همگاني مي گردد که همواره ارزش هاي الهي و معنو ي در آن به نفع ارزش هاي مادي قرباني مي شوند. و از سوي ديگر جامعه اي که در آن ارزش هاي معنوي حاکم است، ارزش هاي مادي هميشه در خدمت ارزش هاي معنوي است.با توسعه وقف ثروت و سرمايه هاي مادي جامعه به صورت عادلانه در ميان همه اقشار جامعه توزيع مي گردد.با گسترش فرهنگ وقف و انفاق، مدام از تراکم و انباشتگي ثروت به دست عده، قشر يا طبقه اي خاص جلوگيري به عمل مي آيد. وقف از ديدگاه انساني به مفهوم پيروزي ارزش هاي معنوي در وجود انسان است و گسترش فرهنگ وقف در يک جامعه به معناي سيطره اي ارزش هاي معنوي بر ارزش هاي مادي در جامعه است. يا به تعبير ديگر، وقف عبارت است از استخدام امکانات مادي براي گسترش ارزش هاي معنوي ، انسان واقف مي داند که همه ي انسان ها حق دارند تا از مزاياي امکانات مادي برخوردار باشند و هيچ کس تحت هيچ عنواني حق ندارد اين حق مسلم را، از آنها، غصب نمايد. انسان واقف، انسان خود آگاه است لذا انسان واقف، وقف مي کند اما نه بدان خاطر؛ تا فخر بفروشد بلکه او وقف مي کند تا درد جامعه را به مثابه اي ريشه کن کند و بدين گونه درد را از وجود خويش نيز بيرون سازد او فقر افراد جامعه را به مثابه اي فقير بودن خويشتن اش تلقي مي کند. دقيقا به همين لحاظ است که نقش گسترده اي وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامي نيز درک مي گردد. فرهنگ و تمدن اسلامي که بر مبناي ارزش هاي الهي، توحيدي، عدالت اجتماعي، رفع محروميت و رشد معنويت در جامعه اي بشري استوار است. بنابراين با يقين مي توان ادعا کرد که مي توان با گسترش هر چه بيشتر فرهنگ وقف و انفاق، فرهنگ و تمدن اسلامي را توسعه داده و نظام توحيدي را به قاعده اي نظام زيست بشر تبديل کرد.( سليمي فر، مصطفي، ۱۳۷۰، نگاهي به وقف و آثار اقتصادي و اجتماعي آن،۷۷-۸۹)
برگرفته از مقاله آثار فرهنگي،اجتماعي و تربيتي وقف در جامعه اسلامي نوشته مريم رحيمي دانشجوي كارشناسي ارشد زبان شناسي وفاطمه رمضاني دانشجوي كارشناسي ارشد الهيات و معارف اسلامي دانشگاه سيستان و بلوچستان http://www.mfso.ir/
